Pix là một nền tảng thanh toán nhanh, được tổ chức quản lý và vận hành bởi cơ quan quản lý tiền tệ của Brazil - Ngân hàng Trung ương Brazil (BCB), cho phép thực hiện thanh toán tức thời (24/7/365) các khoản thanh toán và chuyển khoản các giao dịch tài chính giữa cá nhân và cá nhân, doanh nghiệp và Chính phủ (P2P, P2B, B2B, P2G và B2G).
Bối cảnh số hóa hệ thống thanh toán bán lẻ tại Brazil
Hoạt động số hóa hệ thống thanh toán bán lẻ tại Brazil diễn ra mạnh mẽ sau khi luật ngân hàng trung ương thông qua năm 2013. Theo đó BCB có thẩm quyền quy định, quản lý hoạt động thanh toán bán lẻ của nền kinh tế Brazil trên nguyên tắc đảm bảo sự an toàn, hiệu quả, liên thông của các hệ thống thanh toán và thúc đẩy tài chính toàn diện. Các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán tại Brazil đóng vai trò quan trọng trong đẩy mạnh phổ cập tài chính đến các hộ gia đình và doanh nghiệp nhỏ và vừa thông qua việc cung cấp dịch vụ. Đồng thời, cạnh tranh mạnh mẽ trong lĩnh vực thanh toán đã thúc đẩy việc giảm phí dịch vụ thẻ đánh vào đơn vị chấp nhận thanh toán (merchant fees)1 tại quốc gia này. Với nhiều yếu tố thuận lợi (như công nghệ thanh toán phát triển, chi phí giao dịch giảm, tài chính toàn diện được thúc đẩy) tuy nhiên thị trường thanh toán vẫn có thể thiếu hiệu quả nếu không có sự cạnh tranh và Brazil đã gặp phải tình huống này. Công nghệ thanh toán phát triển đã “lôi kéo” thêm những người chơi mới tham gia thị trường thanh toán tại Brazil, song dịch vụ thường chỉ gói gọn trong những hệ thống khép kín khi yêu cầu cả người mua và người bán phải là khách hàng của cùng một tổ chức. Điều này dẫn đến sự tập trung và tạo điều kiện cho một số ít người chơi thống lĩnh thị trường, chi phối và tác động đẩy mức phí dịch vụ thanh toán.
Trước thực trạng này, năm 2018 BCB đã quyết định khởi động chương trình hiện đại hóa hệ thống thanh toán và vào tháng 11 năm 2020, Pix (hệ thống thanh toán bán lẻ tức thời của Brazil) ra mắt với mục tiêu tăng cường hiệu quả và cạnh tranh trong lĩnh vực thanh toán, thúc đẩy số hóa thị trường thanh toán, phổ cập tài chính toàn diện và hoàn thiện hạ tầng thanh toán quốc gia. Là đơn vị phát triển, quản lý, vận hành và sở hữu hệ thống, BCB đóng hai vai trò: (i) sở hữu, vận hành Pix và (ii) thiết lập quy tắc hoạt động. Với tư cách là tổ chức sở hữu, vận hành, BCB phát triển cơ sở hạ tầng và vận hành nền tảng Pix như một hệ thống thanh toán bán lẻ cung ứng hàng hóa và dịch vụ công (public good). Với tư cách là cơ quan quản lý nhà nước, BCB ban hành các quy định và yêu cầu kỹ thuật (như giao diện lập trình mở - open APIs) phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của BCB trong hoạt động thanh toán bán lẻ. Sự ra đời của Pix đã giúp Brazil hình thành một hệ sinh thái thanh toán số tiêu chuẩn, cạnh tranh, toàn diện, an toàn và cởi mở, cải thiện trải nghiệm thanh toán cho khách hàng.
Sự phát triển vượt bậc của Pix kể từ khi ra mắt
Đến cuối tháng 2 năm 2022 (15 tháng sau khi ra mắt) đã có 114 triệu khách hàng cá nhân (tức 67% dân số trưởng thành ở Brazil) thực hiện hoặc nhận một giao dịch thanh toán từ Pix; 9,1 triệu doanh nghiệp đăng ký sử dụng dịch vụ qua Pix; đồng thời hệ thống đã xử lý trên 12,4 tỷ giao dịch với tổng giá trị giao dịch là 6,7 nghìn tỷ real (đơn vị tiền tệ của Brazil) - tương đương 1,2 nghìn tỷ USD. Trong đó, riêng Quý IV năm 2021, tổng số giao dịch qua Pix đạt hơn 4 tỷ giao dịch, lớn gấp 2 lần so với một số dịch vụ thanh toán truyền thống (thẻ trả trước, thanh toán hóa đơn); tương đương với mức độ xử lý của dịch vụ thẻ tín dụng, thẻ ghi nợ và hệ thống này dường như đang dần thay thế dịch vụ chuyển tiền.
Hình 1. Số lượng khách hàng và giá trị giao dịch qua Pix
Số lượng khách hàng có tài khoản tại ngân hàng và tổ chức công nghệ tài chính phi ngân hàng (fintech) sử dụng Pix ngày càng tăng; cụ thể đã có khoảng 50 triệu khách hàng cá nhân (30% dân số trưởng thành Brazil) - những người không thực hiện bất kỳ giao dịch chuyển tiền nào trong 12 tháng trước khi Pix ra mắt - đã tham gia và thực hiện giao dịch chuyển tiền qua Pix. Trong đó, giao dịch chuyển tiền đi (credit transfers) được coi là giao dịch chủ đạo của Pix do giao diện hết sức thân thiện, dễ sử dụng; khách hàng cá nhân có thể dễ dàng sử dụng mã khóa Pix và mã phản hồi nhanh (QR) để thực hiện chuyển tiền cho bạn bè, người thân hoặc thanh toán cho các giao dịch nhỏ hàng ngày. Để thúc đẩy tài chính toàn diện, BCB cũng áp dụng chính sách miễn phí đối với các khoản chuyển tiền của cá nhân. Các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán phải trả mức phí rất thấp, chỉ 0,01 real trên 10 giao dịch để BCB có thể bù đắp chi phí vận hành hệ thống.
Nhằm phòng ngừa các nguy cơ rủi ro bị lợi dụng cho rửa tiền, tài trợ khủng bố, Ngân hàng trung ương Brazil yêu cầu các tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán qua Pix phải định danh người dùng bằng phương thức điện tử. Việc định danh khách hàng điện tử khá đơn giản, với giao diện và quy trình nhận biết khách hàng do tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán cung cấp, người dùng điền các thông tin như số điện thoại, địa chỉ email, mã số thuế, khóa ngẫu nhiên … để tạo “bí danh” cho mình làm mã số thanh toán. Trong đó, các “bí danh” phổ biến nhất là các khóa được tạo ngẫu nhiên (ví dụ như mã QR), ngoài ra còn các ”bí danh” được tạo từ mã số thuế, số điện thoại, địa chỉ email.... Nhờ tính linh hoạt, dễ sử dụng đối với khách hàng cá nhân và sự đa dạng tiện ích của dịch vụ, việc sử dụng Pix trên thực tế đã có sự tăng trưởng mạnh mẽ - đạt gần 33,2 giao dịch/người dân chỉ sau 1 năm hoạt động, trong khi các quốc gia khác phải mất từ 3 đến 11 năm mới đạt được con số này.
Thanh toán qua Pix trở nên phổ biến và được người dân, doanh nghiệp và cả đơn vị chấp nhận thanh toán (merchants) ưu tiên lựa chọn do chi phí thấp, dễ sử dụng. Xét về tỷ lệ người sử dụng, đến cuối Quí 1 năm 2022, thanh toán giữa cá nhân với cá nhân (P2P) chiếm trên 75% giao dịch qua Pix còn thanh toán giữa cá nhân với doanh nghiệp (P2B) chiếm khoảng 20%, đa phần là các giao dịch mua sắm tại cửa hàng, nhà hàng và trên trang thương mại điện tử. Về phí dịch vụ, bên cạnh áp dụng mức phí rẻ, Pix cũng có chính sách phí khá linh hoạt, theo đó các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán có thể thu phí của người bán (đối với giao dịch mua sắm) và phí đối với người dùng (đối với giao dịch chuyển tiền). Đối với người bán, chi phí thanh toán qua Pix trung bình khoảng 0,22% đối với một giao dịch, rẻ hơn nhiều so với thanh toán thẻ tín dụng (hiện khoảng 2,2% đối với thẻ tín dụng ở Brazil, 1,7% đối với thẻ tín dụng ở Hoa Kỳ, 1,5% ở Canada và 0,3% ở Liên minh Châu Âu). Trong thời gian tới, thanh toán P2B dự kiến sẽ tiếp tục tăng trưởng do Pix triển khai thêm nhiều dịch vụ mới như ghi nợ trực tiếp (direct debit) hay thanh toán hóa đơn điện tử.
Bài học thành công của Pix:
Một là lấy người dùng làm trung tâm: BCB tiếp cận việc phát triển hệ thống Pix với quan điểm lấy người dùng làm trung tâm, tập trung phục vụ nhu cầu, thói quen thanh toán của các hộ gia đình và doanh nghiệp cũng như khắc phục các yếu điểm của hệ thống thanh toán hiện tại. BCB đã thành lập Diễn đàn Pix bao gồm ngân hàng trung ương và các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, cùng nhau xây dựng một bộ tiêu chí đánh giá về nhu cầu thanh toán của nền kinh tế (như thanh toán P2P, P2B, thanh toán hóa đơn, thanh toán trả chậm… ) để đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng. Trong tương lai, Pix còn dự kiến triển khai dịch vụ thanh toán ngoại tuyến kép (trong trường hợp cả người mua và người bán không có kết nối internet) cũng như thanh toán và chuyển tiền xuyên biên giới để đáp ứng tốt hơn nhu cầu thanh toán của người dân.
Hai là thiết kế khung khổ pháp lý phù hợp với hệ thống thanh toán mới: Để chuẩn bị và ứng phó với những thách thức khi triển khai Pix, Ngân hàng trung ương Brazil đã ban hành nhiều chính sách mới bổ sung cho việc ra đời, vận hành hệ thống. Cụ thể, BCB đã triển khai chiến lược truyền thông sâu rộng với người dân, doanh nghiệp, các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, giới truyền thông và các bên liên quan để tăng cường nhận thức và thúc đẩy sử dụng hệ thống trong cộng đồng. Bên cạnh đó, BCB và các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán cũng đi đầu trong một chiến dịch truyền thông xã hội nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng về nâng cao kiến thức tài chính, đảm bảo an toàn bảo mật và ngăn ngừa gian lận trong hoạt động thanh toán, được gọi là “Tuần lễ an ninh”. BCB cũng đã áp dụng một cơ chế bồi hoàn đặc biệt đảm bảo quyền lợi chính đáng của người dùng và phong tỏa tiền trong trường hợp xảy ra gian lận, rủi ro. Các giải pháp triển khai đồng bộ đã góp phần giúp nâng cao hiểu biết của cộng đồng về thanh toán kỹ thuật số, nhất phụ nữ, người già, người yếu thế, người còn e ngại trong việc sử dụng dịch vụ thanh toán kỹ thuật số. Để triển khai thành công các giải pháp này, BCB đã phải chuẩn bị và bổ sung rất lớn về ngân sách và nguồn lực, nhất là về công nghệ thông tin.
Ba là yêu cầu tham gia bắt buộc đối với các tổ chức tài chính lớn: Với tư cách là cơ quan quản lý nhà nước, BCB bắt buộc các ngân hàng và tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán thanh toán lớn tại Brazil (có hơn 500.000 tài khoản giao dịch thanh toán) phải tham gia Pix. Điều này đã hình thành một lượng lớn khách hàng tiềm năng và tạo hiệu ứng lan truyền thu hút việc sử dụng dịch vụ qua Pix. Khi các ngân hàng, các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán nhìn thấy đối thủ cạnh tranh của mình tham gia Pix, họ sẽ có nhu cầu tham gia vào mạng lưới. Các ngân hàng nhỏ và tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán không bắt buộc tham gia hệ thống từ đó cũng nhận thấy những lợi ích của việc trở thành thành viên hệ thống và thúc đẩy họ tham gia. Đến nay đã có 773 tổ chức tham gia Pix, trong đó có 36 tổ chức tín dụng, 93 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán không phải là ngân hàng và 615 quỹ tín dụng.
Bốn là áp dụng các quy tắc quản trị dựa trên giao diện lập trình mở (open APIs): Ngân hàng trung ương Brazil đã xây dựng bộ quy tắc vận hành Pix, theo đó giao diện lập trình mở - open APIs - là một phần quan trọng của bộ quy tắc, cho phép hệ thống chỉ truyền dẫn dữ liệu cần thiết cho bên liên quan một cách an toàn, chính xác. Các API hệ thống sử dụng bao gồm dịch vụ thông tin tài khoản, dịch vụ truyền dẫn dữ liệu, dịch vụ khởi tạo lệnh thanh toán,… Khách hàng cá nhân có thể sử dụng lịch sử thanh toán của mình để lập hồ sơ đăng ký cấp tín dụng; khách hàng doanh nghiệp có thể quản lý tài chính và sử dụng thêm các dịch vụ giá trị gia tăng từ nhà cung ứng công nghệ.
Với vai trò quản lý, giám sát hệ thống thanh toán, đảm bảo hoạt động thanh toán của nền kinh tế thông suốt và hiệu quả, ngân hàng trung ương là chủ thể quan trọng trong việc vận hành hệ thống thanh toán quan trọng quốc gia. Để hoạt động thanh toán ngày càng phát triển và phục vụ hiệu quả người dùng, kinh nghiệm triển khai hệ thống thanh toán bán lẻ Pix của Brazil có thể là bài học tham khảo cho nhiều quốc gia trên thế giới, ngay cả những nước có nền kinh tế phát triển và đặc biệt là các nước kinh tế mới nổi, nơi mà hệ thống thanh toán vẫn tiếp tục cần hoàn thiện để nâng cao khả năng tiếp cận dịch vụ của người dân, góp phần thúc đẩy tài chính toán diện và phát triển hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt./.
*1 Phí dịch vụ thẻ tín dụng, thẻ ghi nợ thường được đánh vào người bán, chiếm khoảng 1% GDP và có thể cao hơn trong một số trường hợp. Người dùng thường không nhìn thấy chi phí này (vì đánh vào người bán), song một phần chi phí này sẽ được chuyển vào người dùng bằng việc họ sẽ phải trả mức giá cao hơn khi thanh toán.
Theo SBV
