Báo cáo tổng hợp từ các tổ chức tín dụng hội viên gồm 4 nhóm nội dung chính liên quan tới các vụ việc dân sự, kinh doanh thương mại, các vụ án hình sự, hôn nhân gia đình, lao động.... và cải cách thủ tục hành chính và ứng dụng khoa học công nghệ, chuyển đổi số trong tố tụng, bà Nguyễn Thị Phương, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Pháp chế Ngân hàng thuộc Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam đã phác họa một bức tranh toàn cảnh về những thách thức từ thủ tục tố tụng đến việc áp dụng pháp luật nội dung, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền và lợi ích hợp pháp của các TCTD, đặc biệt là trong công tác thu hồi nợ xấu.
Bà Nguyễn Thị Phương, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Pháp chế ngân hàng thuộc VNBA nêu kiến nghị
Một trong những vấn đề vướng mắc nhất được các TCTD phản ánh là thời gian giải quyết các vụ án tại Tòa án còn rất chậm trễ so với quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 . Tình trạng này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, cả chủ quan và khách quan.
Về mặt chủ quan, báo cáo chỉ ra việc tuân thủ quy định về thời hạn thụ lý, giải quyết án chưa nghiêm. Nhiều trường hợp Tòa án yêu cầu nguyên đơn (là các TCTD) cung cấp những chứng cứ nằm ngoài nghĩa vụ chứng minh, như yêu cầu ngân hàng phải cung cấp văn bản xác minh nơi cư trú hiện tại của bị đơn, dù TCTD đã ghi đúng địa chỉ trong hợp đồng. Thậm chí, có tình trạng Tòa án các cấp "ngại" thụ lý hồ sơ mới vào cuối tháng 8, đầu tháng 9 hàng năm để tránh ảnh hưởng đến chỉ tiêu kế hoạch.
Về khách quan, công tác tống đạt văn bản tố tụng gặp nhiều khó khăn, đặc biệt khi đương sự vắng mặt tại nơi cư trú. Ngoài ra, tình trạng "quá tải" tại các Tòa án do số lượng vụ án tăng cao cũng là một nguyên nhân khiến thời gian xử lý các vụ việc liên quan đến ngân hàng bị kéo dài.
Báo cáo của Hiệp hội Ngân hàng cũng đi sâu vào các vướng mắc liên quan đến nhận thức và áp dụng pháp luật nội dung, trong đó nổi bật là các vấn đề sau:
Bảo vệ "Người thứ ba ngay tình": Đây là một trong những rủi ro lớn nhất của các TCTD. Có trường hợp ngân hàng nhận thế chấp tài sản đã được cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (GCNQSDĐ) hợp pháp, giao dịch được công chứng và đăng ký đầy đủ . Tuy nhiên, sau đó Tòa án lại tuyên hợp đồng thế chấp vô hiệu vì GCNQSDĐ bị hủy do sai sót trong quá trình cấp trước đó, hoặc do giao dịch ban đầu để hình thành tài sản của bên thế chấp bị vô hiệu (ví dụ: giả mạo chữ ký). Hướng xử lý này đẩy rủi ro về phía các TCTD, dù đã thực hiện đúng quy trình .
Xử lý tài sản bảo đảm trong vụ án hình sự: Khi tài sản bảo đảm bị liên đới trong một vụ án hình sự, dù không phải là vật chứng trực tiếp hoặc không phải công cụ phạm tội, các TCTD vẫn gặp khó khăn trong việc thu hồi . Thậm chí, có trường hợp tài sản thế chấp hợp pháp bị coi là công cụ, phương tiện phạm tội và bị tòa án tuyên tịch thu sung công quỹ, gây thiệt hại nghiêm trọng cho ngân hàng là bên nhận thế chấp ngay tình.
Cách tính lãi và phạt vi phạm: Nhiều Tòa án không chấp nhận yêu cầu của TCTD về việc tính lãi chậm trả trên số dư lãi quá hạn, với nhận định rằng việc áp dụng lãi suất quá hạn 150% trên nợ gốc đã là một hình thức xử lý . Quan điểm này được cho là chưa phù hợp với quy định tại Thông tư 39/2016/TT-NHNN, vốn phân định rõ lãi trên nợ gốc quá hạn và lãi chậm trả trên số tiền lãi chưa thanh toán.
Từ những thực trạng trên, đại diện Câu lạc bộ Pháp chế ngân hàng đã đưa ra một loạt đề xuất, kiến nghị cụ thể, tập trung vào các nhóm giải pháp chính:
Đẩy mạnh chuyển đổi số và cải cách hành chính trong tố tụng: Hiệp hội Ngân hàng kiến nghị Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) thúc đẩy mạnh mẽ việc ứng dụng công nghệ, cho phép thực hiện các thủ tục như nộp đơn khởi kiện, tống đạt văn bản qua phương thức điện tử . Đặc biệt, cần xây dựng cơ chế để Tòa án kết nối, khai thác dữ liệu từ các cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, đăng ký doanh nghiệp để xác minh thông tin đương sự, thay vì yêu cầu nguyên đơn phải tự đi thu thập.
Ban hành các văn bản hướng dẫn thống nhất pháp luật: TANDTC cần sớm có các Nghị quyết hoặc văn bản hướng dẫn chi tiết để giải quyết các vấn đề còn nhiều cách hiểu khác nhau . Cụ thể là hướng dẫn về việc áp dụng thủ tục rút gọn cho các vụ án xử lý nợ xấu , tiêu chí xác định "người thứ ba ngay tình" để bảo vệ các TCTD , và quy trình xử lý tài sản bảo đảm trong các vụ án hình sự.
Tăng cường cơ chế phối hợp liên ngành: Cần xây dựng và vận hành cơ sở dữ liệu chung về tình trạng tài sản đang có tranh chấp tại Tòa án, kết nối giữa Tòa án, Bộ Tư pháp và các cơ quan liên quan. Điều này giúp các TCTD, công chứng viên và cơ quan đăng ký đất đai có thể tra cứu, xác minh tình trạng pháp lý của tài sản trước khi giao dịch, tránh rủi ro nhận thế chấp tài sản đang tranh chấp.
Không hình sự hóa quan hệ kinh tế, dân sự: Hiệp hội Ngân hàng đề nghị TANDTC quán triệt tinh thần không hình sự hóa các quan hệ kinh tế, dân sự . Ưu tiên giải quyết các tranh chấp liên quan đến hợp đồng tín dụng, hợp đồng bảo đảm theo thủ tục dân sự, trừ trường hợp có dấu hiệu tội phạm rõ ràng do chính Tòa án phát hiện.
Những đề xuất từ Hiệp hội Ngân hàng được kỳ vọng sẽ mở ra một cuộc đối thoại xây dựng giữa ngành ngân hàng và ngành tòa án, hướng tới mục tiêu chung là xây dựng một môi trường pháp lý minh bạch, hiệu quả, bảo vệ quyền lợi chính đáng của các bên, góp phần khơi thông dòng vốn và bảo đảm an toàn cho hệ thống tài chính quốc gia.
M.H