Đại dịch Covid-19 đã đẩy nhanh quá trình số hóa hoạt động thanh toán. Thống kê mới nhất của Ủy ban về Thanh toán và Cơ sở hạ tầng Thị trường (CPMI), Ngân hàng Thanh toán quốc tế (BIS) cho thấy người tiêu dùng đã chuyển từ thanh toán tiền mặt sang các phương tiện thanh toán kỹ thuật số và thanh toán không tiếp xúc với tốc độ nhanh chưa từng có. Tuy nhiên, nhu cầu về tiền giấy có giá trị cao tăng vọt, cho thấy tiền mặt ngày càng được coi là phương tiện cất giữ giá trị hơn là để thanh toán.
Đây là những nhận xét trong một báo cáo các chuyên gia Ngân hàng Thanh toán quốc tế (BIS) công bố tháng 12/2021 trên cơ sở tổng hợp, phân tích số liệu về hoạt động thanh toán toàn cầu 2 năm vừa qua. Báo cáo của BIS dựa trên những dữ liệu do CPMI tổng hợp tại gần 30 nền kinh tế thế giới giai đoạn 2020 - 2021, bao gồm các quốc gia có nền kinh tế phát triển (AE) và các thị trường mới nổi và đang phát triển (EMDEs).
Về thanh toán không dùng tiền mặt
Trong 2 năm qua, đại dịch Covid-19 đã có tác động rõ rệt đến hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt trên toàn cầu. Số liệu của CPMI cho thấy tổng giá trị của các khoản thanh toán không dùng tiền mặt (bao gồm chuyển tiền điện tử, sử dụng ứng dụng ngân hàng di động hoặc các lệnh chuyển tiền tự động) tăng trưởng mạnh mẽ ở cả khu vực kinh tế tiên tiến (AE) và khu vực thị trường mới nổi và đang phát triển (EMDE). Số liệu trong giai đoạn 2012 - 2020 cho thấy, tỷ trọng giữa giá trị thanh toán không dùng tiền mặt trên tổng GDP đều tăng ở cả hai khu vực, từ 60% lên 62% ở khu vực AE và tăng từ 57% lên gần 60% ở khu vực EMDE; số lượng giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt trên 1.000 dân cũng tăng 100% ở cả hai khu vực.
Trong số các phương tiện thanh toán điện tử được ưu tiên lựa chọn, giai đoạn này chứng kiến sự tăng đột biến của số lượng giao dịch thẻ không tiếp xúc trên tổng số lượng giao dịch thẻ ngân hàng, ví dụ ở Hà Lan tăng gần 80% hay Trung Quốc là khoảng 50%. Ngược lại với với sự sôi động trong hoạt động thanh toán điện tử, tiêu dùng cá nhân bằng tiền mặt và giao dịch bằng thẻ vật lý ở nhiều khu vực chứng kiến sự giảm sút. Xu hướng thanh toán này, theo các chuyên gia BIS phân tích, có lẽ được thúc đẩy bởi sự phát triển của các xu hướng thanh toán hiện đại và cũng bởi đại dịch Covid-19 làm công chúng sợ hãi về sự lây lan của đại dịch hay việc chính phủ áp dụng các biện pháp giãn cách xã hội, cụ thể: (i) chính sách làm việc tại nhà; (ii) sự đóng cửa tạm thời của các cửa hàng, khách sạn và nhà hàng; (iii) một số nơi từ chối thanh toán bằng tiền mặt; (iv) sự bùng nổ trong thương mại điện tử; (v) ưu tiên lựa chọn thanh toán điện tử; (vi) việc thanh toán các khoản trợ cấp Covid-19… Theo một khảo sát do Ngân hàng Trung ương Châu Âu (ECB) thực hiện năm 2020 ở khu vực sử dụng đồng euro, cứ 38% người được hỏi tránh dùng tiền mặt vì sợ bị nhiễm Covid-19 khi sử dụng tiền giấy và tiền xu. Nhiều ngân hàng đã nâng hạn mức thanh toán bằng thẻ không tiếp xúc để đáp ứng nhu cầu thanh toán trực tuyến tăng cao của khách hàng trong đại dịch.
Số lượng và giá trị thanh toán không dùng tiền mặt giai đoạn 2012- 2020. (Nguồn: BIS tổng hợp)
Về tiền mặt
Sự sụt giảm trong việc sử dụng tiền mặt để thanh toán trong đại dịch Covid-19 được phản ánh trong các số liệu về rút tiền mặt. Dữ liệu khảo sát của CPMI cho thấy so với năm 2019, số lượng và giá trị rút tiền mặt vào năm 2020 giảm ở hầu hết các quốc gia. Trong năm 2020, người tiêu dùng chỉ thực hiện từ 10 đến 25 lần rút tiền mặt khiến tổng số lần rút tiền mặt trên toàn cầu giảm khoảng 23%, điều này cho thấy người tiêu dùng rút tiền mặt ít thường xuyên hơn. Sự sụt giảm số lần rút tiền có thể là do việc đi lại hay mua sắm ít hơn trong đại dịch, xu hướng tránh sử dụng máy rút tiền tự động (ATM) hoặc người dân ngại đến các chi nhánh ngân hàng vì sợ bị lây nhiễm vi-rút. Tuy nhiên, sự khác biệt giữa các quốc gia trong việc rút tiền cũng rất lớn, người dân ở Trung Quốc và Ấn Độ chỉ thực hiện trung bình khoảng 5 lần rút tiền trong năm 2020 nhưng người dân ở Ả Rập Xê-út lại thực hiện tới 50 lần.
Số lần rút tiền giảm xuống nhưng giá trị mỗi lần rút tiền lại tăng lên. Ví dụ, giá trị mỗi lần rút tiền mặt trung bình của người dân Argentina tăng khoảng 50%, Indonexia và Thổ Nhĩ Kỳ là khoảng 30%, Nga, Trung Quốc và Mexico là khoảng 20%. Sự gia tăng giá trị rút tiền trung bình trên toàn cầu, theo các chuyên gia BIS phân tích, có lẽ là do người dân muốn giữ tiền mặt vì lý do cất giữ, phòng ngừa khiến tổng giá trị của tiền xu và tiền giấy trong lưu thông đã tăng mạnh ở nhiều nơi trên thế giới. Ngay cả những nơi trước đại dịch tiền mặt trong lưu thông giảm, thì vào năm 2020 con số này lại tăng lên. Đặc biệt, nhu cầu về tiền mệnh giá cao, thường được coi là để lưu trữ giá trị, gia tăng mạnh mẽ hơn so với các loại tiền giấy và tiền xu khác. Theo số liệu tiền trong lưu thông năm 2019 cho thấy, tiền mệnh giá cao chiếm từ 50% - 75% ở nhiều nước, thậm chí có những nước gần 90% như Úc hay Indonexia, những nước có tỷ lệ này thấp thì cũng khoảng gần 50% như Singapore hay khu vực sử dụng đồng euro. Các số liệu này cho thấy tiền mặt trong giai đoạn này được người dân coi là vật lưu trữ giá trị hơn là được sử dụng để giao dịch.
Hiện tượng này cũng xảy ra tại Việt Nam giai đoạn 2020 - 2021, theo phân tích số liệu công bố trên Cổng thông tin điện tử NHNN và của Công ty Cổ phần Thanh toán Quốc gia Việt Nam (NAPAS). Trong giai đoạn 2020 - 2021, giá trị tiền mặt lưu thông có xu hướng tăng mặc dù tỷ lệ tiền mặt trên tổng phương tiện thanh toán giảm (trung bình trong năm 2020 là 11,66% và trong năm 2021 là 11,48%); hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt đạt mức tăng trưởng cao (thanh toán qua kênh Internet tăng 48,8% về số lượng và 32,6% về giá trị, qua kênh điện thoại di động tăng 76,2% về số lượng và 87,5% về giá trị); tỷ trọng các giao dịch rút tiền mặt qua ATM trên tổng các giao dịch xử lý qua hệ thống của NAPAS giảm mạnh (từ 26% năm 2020 xuống mức 12% năm 2021).
Tiền mặt trong lưu thông. (Nguồn: BIS tổng hợp)
Những phân tích trên cho thấy người tiêu dùng đang tích lũy tiền mặt như một biện pháp phòng ngừa đề phòng khi hệ thống thanh toán điện tử bị gián đoạn hay ngân hàng tạm thời đóng cửa bởi các biện pháp giãn cách xã hội. Hành vi tích trữ tiền mặt tương tự, theo các chuyên gia phân tích, đã được quan sát thấy trong một số cuộc khủng hoảng trước đó như sự cố máy tính Y2K năm 2000 hoặc khủng hoảng tài chính năm 2008. Trong giai đoạn xảy ra đại dịch Covid-19, sự gia tăng tiền mặt trong lưu thông có thể được giải thích là do tổng thu nhập hộ gia đình tăng do các biện pháp hỗ trợ của chính phủ đối với người dân bị ảnh hưởng bởi đại dịch như trợ cấp xã hội, hoãn trả nợ thuế và giãn nợ vay ngân hàng, giảm lãi suất… giúp giảm chi phí cơ hội của việc giữ tiền mặt ở nhà so với giữ trong tài khoản ngân hàng.
Vai trò của tiền mặt sau đại dịch
Những thay đổi trong việc sử dụng tiền mặt sẽ tồn tại bao lâu sau đại dịch là câu hỏi chưa có câu trả lời rõ ràng. Là một phương tiện thanh toán, tiền mặt cho thấy không còn đóng vai trò quan trọng trong hoạt động thanh toán kỹ thuật số và thanh toán không tiếp xúc trong khi nhu cầu về tiền mặt như một phương tiện để cất trữ lại tăng mạnh. Một cuộc khảo sát của Ngân hàng Trung ương Châu Âu (ECB) thực hiện năm 2020 tại các nước sử dụng đồng euro cho thấy 87% người trả lời đã thanh toán bằng tiền mặt ít hơn trong đại dịch sẽ tiếp tục làm như vậy khi cuộc khủng hoảng Covid-19 kết thúc. Một khảo sát do Visa thực hiện năm 2020 tại 9 thị trường với khoảng 5.000 người và 2.250 doanh nghiệp tham gia khảo sát cho kết quả như sau: 65% người được hỏi dự định vẫn sử dụng thẻ không tiếp xúc hoặc thậm chí sử dụng nhiều hơn các phương thức thanh toán điện tử so với trước khi họ được tiêm chủng trong khi chỉ 16% người được hỏi dự kiến sẽ quay lại thói quen thanh toán cũ. Các kết quả khảo sát này cũng thống nhất với kết quả nhiều nghiên cứu trước đây về hành vi thanh toán của người tiêu dùng, theo đó, tốc độ tăng của tiền mặt trong lưu thông thường chậm lại sau thời kỳ khủng hoảng hoặc biến động kinh tế.
Tăng cường thanh toán không dùng tiền mặt và giảm thanh toán bằng tiền mặt sẽ góp phần nâng cao hiệu quả thanh toán trong nền kinh tế, thúc đẩy phát triển sản xuất lưu thông hàng hoá và lưu thông tiền tệ, tăng cường sự công khai, minh bạch hoạt động kinh tế, tiết giảm chi phí lao động xã hội...Covid-19 đã và đang làm thay đổi hành vi thanh toán của người dân trên toàn cầu chuyển dịch theo hướng thanh toán không dùng tiền mặt mặc dù đại dịch dường như không ảnh hưởng đến nhận thức của công chúng coi tiền mặt là nơi trú ẩn an toàn. Để tiếp tục phát huy những thay đổi tích cực trong hành vi thanh toán của người tiêu dùng thời gian qua và tạo dựng văn hoá thanh toán không dùng tiền mặt trong dân chúng, các quốc gia vẫn còn nhiều việc cần làm để có những giải pháp điều hành phù hợp thích ứng với bối cảnh mới.
Theo SBV